2023, Jaar van de fabrieksschoorsteen

Terwijl we momenteel hard bezig zijn om erfgoed te verduurzamen, verdwijnt een monument dat lange tijd de Europese skyline heeft gedomineerd én symbool staat voor de milieuproblematiek, van de horizon. Hoewel oude fabrieksschoorstenen als erfgoed worden gezien, gaan er toch elke dag een paar tegen de vlakte. Om meer aandacht te vragen voor dit erfgoed heeft  de Europese Federatie van Industrieel-Erfgoed organisaties EFAITH het jaar 2023 omgedoopt tot Jaar van de Fabrieksschoorsteen.

Symbool van welvaart of milieuproblematiek?

De fabrieksschoorstenen waren gedurende twee eeuwen hét symbool van nijverheid en economische welvaart. Hun opkomst hangt samen met de opkomst van de stoommachines vanaf het einde van de 18de eeuw. Nadien werden ze steeds hoger opgetrokken, ook om de rookgassen van tal van industriële processen te verspreiden zodat mensen op de grond er geen last van zouden hebben. In de jaren 1990 hadden de meeste van hen het einde van hun levenscyclus bereikt. Het beeld van rokende schoorstenen werd symbool voor de milieuproblematiek. Fabrieksschoorstenen vallen op en zijn merktekens binnen stad en op het platteland.

Terwijl de ene schoorsteen na de andere tegen de grond ging, ontstonden vanaf het van einde vorige eeuw in veel landen discussies over het lot of de toekomst van industriële schoorstenen, als monumenten, als symbolen van een industrieel verleden. Op 9 december 1997 werd in Nederland de Stichting Fabrieksschoorstenen opgericht met als doel “de bestudering en instandhouding van fabrieksschoorstenen die tot het industrieel erfgoed kunnen gerekend worden”. Deze vereniging, die binnenkort haar 25e verjaardag viert, komt regelmatig tussen voor behoud en restauratie van schoorstenen in Nederlandse gemeenten, legde een uitgebreide documentatieverzameling en een database aan, en publiceerde een boek met 462 pagina’s en ruim 800 afbeeldingen. over fabrieksschoorsteenbouw in Nederland. (1775-2017).

In 2004, toen Rijsel (Lille) de ‘Culturele Hoofdstad van Europa’ was, organiseerde de twee jaar eerder was opgerichte vereniging ‘le Non-Lieu’ een reeks evenementen waarbij het erfgoed van de fabrieksschoorstenen in Roubaix, ‘La Ville aux 1000 Cheminées’ (de stad van 1000 schoorstenen) onder de aandacht werd gebracht. Drie jaar later, op 1 mei 2007, werd de slogan ‘Belforten van de Arbeid’ gelanceerd, in een regio waar in de middeleeuwen de belforttorens de van ver zichtbare symbolen van de steden waren. De schoorstenen werden in Noord-Frankrijk sedertdien verheven tot symbolen van de arbeid en voor de arbeiders. Jaarlijks vinden er dan tot vandaag allerhande ludieke en artistieke activiteiten rond schoorstenen plaats. De acties hadden ook tot effect dat schoorstenen bewaard en gerestaureerd worden.